Vijf betekenissen van ‘verantwoordelijkheid’ volgens Bovens

Bovens (1989) stelt dat het begrip ‘verantwoordelijkheid’ veelvormig en complex is. Essentieel bij dit begrip is dat het gaat om rekenschap geven, rechtvaardiging ten overstaan van anderen. Bovens laat zich ten aanzien van dit begrip inspireren door rechtsfilosoof Hart en voegt een additionele betekenis toe. De vijf betekenissen van ‘verantwoordelijkheid’ omschrijft Bovens als volgt:

1:  Verantwoordelijkheid als oorzaak
‘Verantwoordelijkheid voor’ kan in bepaalde gevallen worden vervangen door ‘veroorzaakt’ of ‘als gevolg hebben’, of door soortgelijke formuleringen welke een causaal verband aanduiden. Deze betekenis kan dus niet alleen betrekking hebben op mensen, maar ook objecten, situaties en omstandigheden welke ergens verantwoordelijk voor zijn.

2. Verantwoordelijkheid als aansprakelijkheid
Hierbij gaat het om  juridisch, politiek en/of morele aansprakelijk zijn voor schadelijke gevolgen van bepaalde handelingen en/of gebeurtenissen.  

3. Verantwoordelijkheid als vermogen (‘competence’)
Om verantwoordelijk te kunnen zijn, in relatie tot aansprakelijkheid, dient een persoon tevens in staat te zijn geweest om een zekere verantwoordelijkheid uit te oefenen. Verantwoordelijkheid in deze context komt lichtelijk in de buurt van het begrip ‘toerekeningsvatbaarheid’.

4. Verantwoordelijkheid als taak
Hierbij gaat het om verantwoordelijkheid als taak welke voortvloeit uit de vervulling van een (sociale) rol welke gepaard gaat met bevoegdheden en (rol)verplichtingen.
Zo kent een ambtenaar of een directeur bevoegdheden en verplichtingen naar anderen toe en is dan ook belast met lasten en taken.

5. Verantwoordelijkheid als deugd
Verantwoordelijkheid kan in bepaalde contexten worden gebruikt om een positief waardeoordeel of een karaktertrek te omschrijven. Zo kan een directeur bijvoorbeeld ‘verantwoordelijk beleid’ uitvoeren. In een dergelijke context wordt dan ook verwezen naar ‘verantwoordelijkheidsbesef’.
Verantwoordelijkheid als deugd wijst in dit verband dan ook op het serieus nemen van taken, verplichtingen, weloverwogen optreden en rekenschap geven van de consequenties van het handelen voor anderen.  

Literatuur
Bovens, M.A.P. (1989). De veelvormigheid van verantwoordelijkheid, in: M.A.P.